Corticosteroïden voor de behandeling van de huid

Corticosteroïden zijn bijnierschorshormonen en daarvan afgeleide geneesmiddelen.Corticosteroïden kunnen verwerkt worden in zalven, crèmes, lotions en dergelijke en worden als zodanig bij vele huidaandoeningen toegepast. In deze vorm worden zij ook corticosteroïd-preparaten genoemd. Zij hebben een krachtige werking tegen ontstekingsprocessen en bijkomende verschijnselen, zoals bijvoorbeeld jeuk. Ook remmen zij een eventueel versnelde deling van huidcellen. Ontsteking en soms ook versnelde celdeling spelen bij vele huidziekten een belangrijke rol. Daardoor hebben corticosteroïden een onmisbare plaats bij de behandeling van huidziekten. Zeer veel patiënten hebben dankzij de beschikbaarheid van deze middelen een leefbaarder bestaan gekregen.

Hormoonzalf

Corticosteroïd-preparaten hebben als "hormoonzalf" bij velen een slechte naam. Door ondeskundig gebruik zijn er in de periode dat deze middelen net op de markt kwamen, onnodig veel bijwerkingen gezien. Door de angst voor mogelijke bijwerkingen, zoals vermeld in de bijsluiters, roept de naam "hormoonzalf" negatieve reacties op. Vooral ouders met kleine kinderen die "hormoonzalven" krijgen voor eczeem, zijn vaak huiverig die zalven te smeren. Dat is begrijpelijk, maar niet terecht. Bij deskundig gebruik kunnen patiënten veel baat hebben bij het gebruik van corticosteroïd-preparaten, zonder last te ondervinden van bijwerkingen.

Tijdelijke werking

Corticosteroïden zorgen ervoor dat de verschijnselen van een huidaandoening verminderen of verdwijnen, maar de oorzaak van de aandoening wordt niet weggenomen. Hoelang de klachtenvrije periode stand houdt, is niet te voorspellen. Soms duurt het effect kort, soms echter zo lang dat de klachten niet meer of in beperkte mate terugkomen. Definitieve genezing is bij een aantal huidziekten, bij de huidige stand van de wetenschap, helaas nog niet mogelijk.

Welk corticosteroïd-preparaat wordt gekozen?

Welke basis (zalf, crème, lotion, en dergelijke) men kiest, waarin het corticosteroïd op de huid wordt aangebracht, hangt af van de aard en de plaats van de huidaandoening.

Verschillende sterktes

Daarnaast kan bij de corticosteroïd-preparaten worden gekozen uit verschillende sterktes:

• Klasse I is de minst sterke klasse, die bij voorkeur wordt gebruikt op plaatsen waar de huid het dunst is. Een klasse I preparaat is vaak voldoende werkzaam voor lichte vormen van eczeem en andere huidziekten. Het meest bekende klasse I preparaat is hydrocortisonacetaat 1%.
• Klasse II bevat sterker werkzame middelen, zoals bijvoorbeeld triamcinolonacetonide 0,1%.
• Klasse III bevat sterke preparaten (bijvoorbeeld betamethasonvaleraat 0,1%) en
• klasse IV bevat de sterkste preparaten (bijvoorbeeld clobetasolpropionaat 0,05%).

De preparaten van klasse III en IV worden onder andere gebruikt bij de behandeling van psoriasis.

De keuze van de sterkte van het preparaat wordt mede bepaald door de inschatting van het risico op mogelijk te verwachten bijwerkingen. Bij kinderen worden klasse IV preparaten gewoonlijk niet toegepast.

Voor het gezicht en de oogleden, de uitwendige geslachtsdelen, de lichaamsplooien en de binnenzijde van de bovenarmen en de dijbenen heeft een corticosteroïd van klasse I of II in principe de voorkeur. Op deze plaatsen is de huid namelijk het meest gevoelig is voor lokale bijwerkingen.

Een huidaandoening wordt dikwijls in de beginfase van de behandeling met een sterk preparaat bestreden om de verschijnselen zo snel mogelijk onder controle te krijgen. In de onderhoudsfase kan met een minder sterk preparaat wordt nabehandeld of wordt het sterke preparaat minder frequent gesmeerd.

In de beginfase van de behandeling van een huidziekte adviseert de arts meestal het corticosteroïd dagelijks één of tweemaal per dag aan te brengen.

Vaker dan tweemaal per dag opbrengen van een corticosteroïd is niet effectiever, dus niet zinvol en maakt het risico op bijwerkingen groter. Doordat een corticosteroïd zich in de huid ophoopt, is het tweemaal per dag smeren na een beginfase van 1 tot 4 weken niet meer nodig en zelfs af te raden.

Wanneer de huidaandoening na de beginfase voldoende verbeterd is, kan men afbouwen. Dat wil zeggen dat men in de onderhoudsfase overgaat op éénmaal daags smeren gedurende een beperkt aantal dagen per week (intervalbehandeling), bijvoorbeeld 3 tot 5 achtereenvolgende dagen per week. De andere 2 tot 4 dagen per week smeert men niets of een basiscrème of -zalf.

De ervaring leert dat in de onderhoudsfase gedurende enkele opeenvolgende dagen per week (intermitterend) smeren een even gunstig resultaat oplevert als continue dagelijkse toepassing. Bovendien zal bij het intermitterende gebruik de werkzaamheid van het corticosteroïd langer voortduren dan bij onafgebroken toepassing.

Het is veilig om bij volwassenen niet meer dan 100 gram van een corticosteroïd-preparaat van sterkteklasse II of III per week te gebruiken, gedurende een langere periode. Bij een klasse IV preparaat wordt geadviseerd niet meer dan 50 gram per week te gebruiken, waarbij continu gebruik wordt afgeraden. Voor een klasse I preparaat gelden in principe geen beperkingen ten aanzien van de gebruikte hoeveelheid.

Bij kinderen is de toegestane maximum hoeveelheid corticosteroïd-preparaat per week kleiner dan bij een volwassene, afhankelijk van de leeftijd en het gewicht van het kind, en wordt klasse IV liever niet gebruikt. Hoe kleiner het kind, des te minder zal men gebruik maken van een sterk corticosteroïd.

Soms is het raadzaam om gedurende een beperkte periode van bijvoorbeeld twee weken bij een kind met eczeem een relatief sterk (klasse III) corticosteroïd te gebruiken om de huidaandoening rustig te krijgen.

Er worden twee soorten bijwerkingen onderscheiden: lokaal en systemisch.

Lokale bijwerkingen

Lokaal wil zeggen dat bijwerkingen optreden op de plaats waar het corticosteroïd gesmeerd wordt. Bijwerkingen die kunnen optreden zijn:

• verdunning van de huid (atrofie);
• gevoelige huid;
• kleine rode vaatverwijderingen in de huid (couperose);
• sneller groeiende haartjes;
• acne-achtige huiduitslag.

Deze lokale bijwerkingen treden alleen op wanneer hormoonzalven langdurig (maanden tot jaren) dagelijks gesmeerd worden. Met name het gezicht, maar ook de uitwendige geslachtsdelen en de huid in en bij de lichaamsplooien zijn gevoeliger voor lokale bijwerkingen. In en bij de lichaamsplooien kunnen striae ontstaan, strepen zoals men die kan zien ontstaan op de buik van een zwangere vrouw. Op de handpalmen en voetzolen, waar de huid van nature dik is, treedt zelden verdunning van de huid op.

Na hoeveel tijd lokale bijwerkingen zullen optreden is afhankelijk van de frequentie van smeren en van de sterkte van het corticosteroïd-preparaat. Een klasse I preparaat veroorzaakt zelden lokale bijwerkingen, een klasse IV preparaat soms al na enkele weken tot maanden.

Het optreden van atrofie is iets dat geleidelijk aan gebeurt. In de beginfase zal de huid zich nog kunnen herstellen. Pas wanneer het preparaat maanden tot jaren achtereen wordt gebruikt, wordt de huid echt onherstelbaar beschadigd. Wanneer in de onderhoudsfase intervalbehandeling toegepast wordt, treden lokale bijwerkingen vrijwel nooit op, ook niet na lange tijd.

Soms kan een allergie ontstaan voor corticosteroïdpreparaten. Aan deze mogelijkheid moet worden gedacht als een huidaandoening, tegen de verwachting, niet verbetert door het gebruik van een corticosteroïd. Een allergie voor corticosteroïden kan worden onderzocht door middel van allergietesten.

Systemische bijwerkingen

Systemische bijwerkingen zijn algemene bijwerkingen. Deze ontstaan doordat de corticosteroïden die op de huid worden aangebracht, door de huid heengaan en in het bloed terechtkomen. Dit kan aanleiding geven tot systemische (algemene) bijwerkingen zoals:

• dikker worden van het gezicht;
• botontkalking;
• onderdrukking van de bijnierschors;
• staar;
• verhoogde oogboldruk;
• bij kinderen: groeiremming.

Bij volwassenen treden deze systemische bijwerkingen haast nooit op, mits men niet meer gebruikt dan de toegestane maximum hoeveelheid per week. Kinderen zijn gevoeliger voor systemische bijwerkingen, omdat ze in verhouding tot hun gewicht een relatief groot lichaamsoppervlak hebben. Bovendien is hun huid dun, zodat meer van het hormoon door de huid heen gaat. Bij kinderen is men dus voorzichtiger met de toegestane maximum hoeveelheid corticosteroïd-preparaat per week en met de sterkte van het te smeren preparaat.

Door het bijhouden van een groeicurve (door consultatiebureau of behandelend arts) kan een groeiremming tijdig worden opgemerkt. De eventueel opgetreden groeiachterstand wordt later vanzelf weer ingehaald.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de polikliniek Dermatologie op telefoonnummer (0183) 64 43 21. Wij zijn van maandag t/m vrijdag bereikbaar tijdens kantooruren.

Deze tekst is mede gebaseerd op informatie van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Veneorologie. Kijk voor meer informatie op www.huidarts.info.